Phân tích giá trị nhân đạo trong bi kịch của tác phẩm Chí Phèo

BÀI LÀM

Truyện ngắn Chí Phèo khép lại bằng hai cái chết của hai nhân vật đối địch nhau: bá Kiến và Chí Phèo. Một người bị giết, một người tự sát. Hai cái chết xảy ra cùng một lúc: Chí Phèo văng dao tới chém bá Kiến túi bụi và quay ngang lưỡi dao còn vấy máu kẻ thù vào cố họng mình. Vì sao lại có chuyện lạ như vậy? Giết được kẻ thù, lẽ ra phải sông, nhưng sao Chí Phèo lại tự sát? Điều này chỉ có thể lí giải khi ta nhìn lại toàn bộ cuộc đời nhân vật trong bối cảnh xã hội lúc bấy giờ, trong quan hệ khác với các nhân vật khác của truyện.

Chí Phèo là một đứa con hoang không cha không mẹ, được nhặt về nuôi và qua tay nhiều người, cuối cùng trở thành anh canh điền cho nhà lí Kiên (sau này là bá Kiến). Đó là một người nông dân hiền lành lương thiện. Từ điểm xuất phát ban đầu này, trước khi đi đốn cái chết bất đắc kì tử nói trên, Chí Phèo đã trải qua hai chặng đường trong cái làng Vũ Đại quần ngư tranh thực ấy.

Thứ nhất, là từ người nông dân hiền lành lương thiện, Chí Phèo biến thành con quỷ dữ ở làng Vũ Đại. Đây là quá trình lưu manh hóa, tha hóa cùa nhân vật. Chí Phèo bị bá Kiến đẩy vào tù, sau mấy năm ở nhà tù để  quốc, y về làng biến thành một con người khác hẳn, từ ngoại hình cho đến sinh hoạt, tính cách. Y đã bị lưu manh hóa đến mức biến thành con quỷ của làng Vũ Đại tự lúc nào không biết. Quá trình tha hóa đã làm y mất hết cả nhân tính, nhân hình, nhân dạng, đã đấy y sang thế giới của loài vật. Cuộc đời y chỉ còn là một cơn say dài, ngày này sang ngày khác với những tiếng chửi rủa điên khùng, những vụ rạch mặt ăn vạ tóe máu, những cuộc chém giết người không ghê tay, đê rồi cuôì cùng chính y phải tự kết liễu đời mình bằng một cái chết bất đắc kì tử. Bị bá Kiến mua chuộc, y đã thỏa hiệp, mất phương hướng, và thảm hại hơn, y đã trở thành tay sai không công cho kẻ thù mà không biết. Cứ thế, y trượt dài trên cái dốc tha hóa cua đời mình.

Sau đó, Chí Phèo gặp thị Nở và muôn trở lại làm người lương thiện. Đây là quá trình thủc tỉnh của nhân vật. May thay, Ý  lại gặp thị Nở và được thị yêu thương, chăm sóc. Người đàn bà xấu xa ma chê quý hờn ấy, với tình thương yêu mộc mạc chân thành, đã đánh thức phần nhân tính còn lại trong con người y, khiến y muốn trở lại làm người lương thiện: Trời ơi! Hắn thèm lương thiện, hán muốn làm hòa với mọi người biết bao! Thị Nở sẽ mỞ đường cho hắn. Thị có thể sống yên ổn với hắn thì sao người khác không thể được. Mùi cháo hành đã đẩy lùi hơi rượu trong lương tri đã tắt, giờ lại bùng lên với một ước mơ được sống lương thiện trong đời thường: Chồng cuốc mướn cày thuê, vợ dệt vải, chúng lại bỏ

một con lờn nuôi dể làm vốn liếng. Liệu cái ước mơ khiêm tốn ấy có thành hiện thực trong bôi cảnh xã hội của làng Vũ Đại bấy giờ không?

Chí Phèo muốn làm người lương thiện nhưng xã hội lúc bấy giờ không cho y được làm người lương thiện: đó là bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người trong chế độ cũ trước Cách mạng tháng Tám. Xã hội ở đây là làng Vũ Đại mà người phát ngôn ra điều đó là bà cô của thị Nở khi bà trả lời đứa cháu gái: “Đã nhịn được đến bằng này tuổi thì nhịn hẳn, ai lại đi lấy thằng Chí Phèo!”. Thế là rõ. Trong ý thức của bà cô thị Nở - cũng là của dân làng Vũ Đại - thì Chí Phèo chỉ là một con vật không hơn không kém. Đến như thị Nở là một người đàn bà xấu ma chê quỷ hờn, lại dở hơi, lại có giông mả hủi mà Chí Phèo vẫn không xứng, thì y có thể trở lại với thế giới loài người? Vì vậy, đang thương yêu y, nghe lời bà cô, thị Nở đã cự tuyệt mối tình của y và cũng có nghĩa là xã hội, mà ở đây là dân làng Vũ Đại, cự tuyệt quyền làm người của y. Bởi đã tha hóa, đã trở thành con quỷ dữ, không thể trở lại làm con người được nữa.

Bi kịch ấy phải được giải quyết và nó được giải quyết bằng con đường tất yếu: xã hội đã không cho y sống thì y phải chết, vì nếu có sống mà không được công nhận là con người thì sông để làm gì. Bị thị Nở cự tuyệt, cùng một lúc, y nhận ra rằng y không còn là con người nữa và người đã đẩy y sang thế giới loài vật chính là bá Kiến. Y phải chết nhưng trước khi chết y phải hạ thủ bá Kiến. Bi kịch và cách giải quyết bi kịch của Chí Phèo diễn tả bằng những câu đối thoại sắc lạnh của hai nhân vật:

-   “Tao muốn làm người lương thiện”.

-   “Ồ tưởng gì! Tôi chỉ cần anh lương thiện cho thiên hạ nhờ”.

-  “Không được! Ai cho tao lương thiện? Làm thế nào cho mất được những vết mảnh chai trên mặt này? Tao không thể là người lương thiện nữa. Biết không! Chỉ có một cách... biết không! ... Chỉ còn một cách là... cái này! Biết không!...”

Và sau khi giết bá Kiến, Chí Phèo đã quay lưỡi dao còn vấy máu kẻ thù vào cồ họng mình đề kết liễu một cuộc đời đầy bi thảm với cái chôt hết sức thảm thương: chết vì xã hội không cho mình được quyền sông làm người. Bi kịch cự tuyệt quyền sông làm người. Bi kịch cự tuyệt quyền làm người dẫn đến cái chết bất đắc kì tử, hơn nứa thế kỉ qua, vẫn không thôi nhức nhối trong lòng người đọc chúng ta.

Bi kịch Chí Phèo vang lên day dứt trong hai câu nói cuối cùng của nhân vật trước khi tự sát đã bộc lộ sâu sắc chủ đề của truyện ngắn: “Tao muốn làm người lương thiện” nhưng “Ai cho tao lương thiện? Tao không thể là người lương thiện nữa”. Đó cũng chính là giá trị hiện thực sâu sắc và giá trị nhân đạo cao cả của tác phẩm.

Trước hết là giá trị hiện thực của truyện. Bi kịch cự tuyệt quyền làm người của Chí Phèo tuy chỉ xảy ra ở giai đoạn cuối truyện ngắn nhưng bi kịch đó cho ta thấy rõ một cuộc đời vô cùng thê thảm, một sô phận cực kì bi đát của người nông dân nghèo bị đẩy vào con đường lưu manh hóa

trong xã hội cũ đến mức mất cả nhân tính, nhân hình và nhân dạng. Đó là lí do khiến họ không thể quay về cuộc sống làm người, dù họ muốn sống lương thiện.

Không những thế, bi kịch này còn tố cáo cái xã hội thực dân phong kiến vô cùng độc ác, bất nhân, đã bóp chết từ trong trứng cái ước mơ muôn hoàn lương của con người. Chính cái xã hội này đã đẩy Chí Phèo vào con đường tha hóa rồi lại sập cánh cửa, chặn đứng không cho y quay trở về với cuộc sống của con người. Một xã hội như thê thấy rõ sự đã  man, tàn bạo. Tiếng nói phê phán, tố cáo của Nam Cao ở đây cũng thật mạnh mẽ, sâu sắc.

Bên cạnh giá trị hiện thực, truyện Chí Phèo còn có giá trị nhân đạo cao cả. Nam Cao đã có một cái nhìn đầy nhân đạo đối với con người. Đó là cái nhìn cảm thông, thương yêu và trân trọng đối với những nạn nhân của chê" độ cũ. Ông đã phát hiện và nhìn thấy một điều hết sức quý giá và có ý nghĩa của họ: ngay cả những con quỷ dữ như Chí Phèo thì phần nhân tính vẫn chưa mất hết, và khi có điều kiện, nó sẽ được thức tỉnh để  trở lại làm người lương thiện. Môi tình Chí Phèo — thị Nở đã được nhà văn xây dựng bằng một ngòi bút chứa chan tình người “mùi cháo hành” đã đẩy lùi “hơi rượu” là một sáng tạo nghệ thuật đặc sắc bắt nguồn từ trái tim nhân đạo của nhà văn.

Từ bi kịch này vang lên tiếng kêu gọi khẩn thiết của nhà văn đòi quyền sống cho con người. Người đọc cứ tự hỏi những câu nói cuối cùng vang lên day dứt ấy là của nhân vật hay của chính tác giả? Nó làm nhức nhôi tâm can bao thế hệ người đọc từ bấy đến nay cũng chỉ vì một câu hỏi lớn Nam Cao đã đặt ra mà chưa tìm được câu trả lời: ‘Tao muốn làm người lương thiện?”. Câu hỏi ấy, ngày nay, chúng ta đã trả lời cho Nam Cao.