399B Trường Chinh, phường 14, quận Tân Bình, TP.HCM
DÀN BÀI
I. Mở bài
-Những câu hát về chủ đề tình cảm gia đình khá phổ biến trong ca dao - dân ca.
-Một số câu tiêu biểu thể hiện đời sống tinh thần phong phú của người lao động.
II. Thân bài
* Câu 1: Công cha... ghi lòng con ơi!
-Khẳng định công lao sinh thành, dưỡng dục của cha mẹ; nhắc nhở con cái phải có bổn phận đáp đền chữ hiếu, bởi hiếu nghĩa là gốc của đạo làm người.
-Nghệ thuật so sánh có tính chất ước lệ: Công chavới núi cao, nghĩa mẹvới biển rộngnhấn mạnh ý đó.
-Âmhưởng nhịp nhàng, du dương, thích hợp làm bài hát ru con, chứa đựng lời khuyên nhủ chí tình về đạo làm người.
* Câu 2: Chiều chiều ra đứng ngõ sau- Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều.
-Là tâm trạng thương nhớ gia đình, quê hương của người con gái lấy chồng xa xứ.
-Thời gian: chiều chiều;không gian: ngõ sau,phù hợp với tâm trạng nhân vật đang day dứt, khắc khoải, tủi thân, tủi phận một mình nơi đất khách, không biết chia sẻ cùng ai.
-Cách mở đầu thường thấy trong ca dao (Chiều chiều lại nhớ chiều chiểu, Nhớ người áo đỏ khăn điều vắt vai; Chiều chiều ra đứng bờ ao, Trông cá cá lặn, trông sao sao mờ...),được dùng để thể hiện nỗi buồn không nguôi đè nặng lên số phận người phụ nữ dưới thời phong kiến.
* Câu 3: Ngó lên nuộc lạt mái nhà ... bấy nhiêu!
-Thể hiện lòng biết ơn chân thành, tha thiết của con cháu đối với ông bà, cha mẹ đã khuất.
-Nghệ thuật so sánh: bao nhiêu... bấy nhiêu.Hình ảnh so sánh: nuộc lạt mái nhàvừa cụ thể, quen thuộc, vừa có ý nghĩa ẩn dụ, nhấn mạnh tình thương yêu, kính trọng và biết ơn vô cùng sâu sắc.
* Câu 4: Anh em nào phải người xa ... hai thân vui vầy.
-Là lời khuyên nhủ anh em ruột thịt phải thương yêu, đoàn kết, chia sẻ vui buồn, sống chết với nhau.
-Anh em thuận hòa là nhà có phúc. Đây cũng chính là cách báo hiếu thiết thực nhất đối với cha mẹ.
-Hình ảnh so sánh: như thể tay chânthể hiện sự gắn bó khăng khít không rời.
III. Kết bài
-Ca dao trữ tình nảy sinh và phát triển nhằm đáp ứng nhu cầu đời sống tình cảm phong phú của người lao động.
-Những câu ca dao chứa đựng nghĩa tình sẽ sống mãi trong lòng người đọc.
BÀI LÀM
Những câu hát về chủ đề tình cảm gia đình chiếm khối lượng khá lớn trong kho tàng ca dao, dân ca Việt Nam, thể hiện đời sống tinh thần đẹp đẽ, phong phú của người lao động. Dưới đây là một số câu tiêu biểu nhất:
1. Công cha như núi ngất trời,
Nghĩa mẹ như nước ở ngoài biển Đông.
Núi cao biển rộng mênh mông,
Cù lao chín chữ ghi lòng con ơi!
2. Chiểu chiều ra đứng ngõ sau,
Trông về què mẹ ruột đau chín chiểu.
3. Ngó lên nuộc lạt mái nhà,
Bao nhiều nuộc lạt nhớ ông bà bấy nhiều.
Ảnh em nào phải người xa,
Cùng chung bác mẹ, một nhà cùng thân.
Yêu nhau như thể tay chân,
Anh em hòa thuận, hai thân vui vầy.
Nội dung những câu hát này thường là lời khuyên bảo của ông bà, cha mẹ với con cháu hoặc là sự bày tỏ lòng hiếu kính của các thế hệ sau đôi với ông bà, cha mẹ. Nghệ thuật chung là dùng các hình ảnh so sánh, ẩn dụ quen thuộc trong ca dao.
Câu thứ nhất khẳng định công lao sinh thành, dưỡng dục to lớn của cha mẹ đối với con cái và nhắc nhở bổn phận, trách nhiệm của con cái là báo đền chữ hiếu:
Công cha như núi ngất trời,
Nghĩa mẹ như nước ở ngoài biển Đông.
Núi cao biển rộng mênh mông,
Cù lao chín chữ ghi lòng con ơi!
Đây là lời hát ru của bà, của mẹ trên cánh võng đong đưa giữa trưa hè nóng bức hay trong những đêm đông giá rét. Âm điệu của lời ca giống như lời tâm tình thủ thỉ, thiết tha, sâu lắng. Lời ru thường gắn liền với những quan hệ tình cảm gia đình và xã hội. Trên đời này, không có bài hát ru nào mà mối quan hệ giữa người nghe và người hát lại gần gũi, ấm áp, thiêng liêng như ở bài này.
Để khẳng định công cha, nghĩa mẹ,ca dao thường lấy những hình ảnh lớn lao, vĩnh hằng của thiên nhiên để so sánh. Trong văn chương phương Đông, vai trò của người cha thường được ví với trời, với núi; vai trò người mẹ ví với đất hoặc với biển trong các cặp biểu tượng truyền thống (cha - trời, mẹ - đất, cha - núi, mẹ - biển). Những hình ảnh ước lệ đẹp đẽ ấy lại được miêu tả bổ sung bằng những định ngữ chỉ mức độ (núi ngất trời - núi cao, biển rộng mènlimông).Bởi vì chỉ có những hình ảnh lớn lao, kì vĩ ấy mới diễn tả nổi công ơn của cha mẹ. Núi ngất trời, biển rộng mênh môngkhông thể nào đo được, cũng như công cha, nghĩa mẹ đối với các con kế sao cho xiết! Công chasánh đôi với nghĩa mẹcũng là cách nói đối xứng truyền thống trong ca dao - dân ca. Nhờ nghệ thuật so sánh tài tình mà lời giáo huấn khô khan về chữ hiếuđã biến thành lời ru ngọt ngào, êm ái. Vì thế mà khái niệm trừu tượng về công cha, nghĩa mẹcũng trởnên cụ thể, sinh động và thấm thìa hơn.
Công cha, nghĩa mẹđược kết lại ở Cù laọ chín chữ.(Cách nói đảo ngược của Chín chữ cù lao -thành ngữ thường được dùng để nhắc đến công ơn cha mẹ). Lời nhắn nhủ chan chứa ân tình về công cha,nghĩa mẹ,về đạo làm con dần dần thấm qua dòng sữa ngọt ngào, qua lời ru êm ái, cứ từng ngày, từng ngày nuôi dưỡng tâm hồn và nhân cách của mỗi chúng ta.
Câu hát thứ hai là tâm sự của người con gái lấy chồng xa quê. Trong ca dao, dân ca, không gian ngõ sauvà bến sôngthường gắn liền với tâm trạng của những phụ nữ có cảnh ngộ như vậy:
Chiều chiều ra đứng ngõ sau,
Trông về quê mẹ, ruột đau chín chiều.
Đó là tâm trạng buồn nhớ da diết, xót xa, thường xuất hiện vào lúc chiều buông. Cảnh chiều hay gợi buồn, gợi nhớ, bởi nó là thời điểm của sự đoàn tụ (chim bay về tổ, con người trở về nhà sau một ngày làm việc mệt nhọc). Vậy mà người con gái lấy chồng xa xứ phải thui thủi một mình nơi đất khách quê người.
Ngõ saulà nơi vắng lặng, vào thời điểm ngày tàn đêm đến lại càng vắng -lặng. Không gian ấy gợi người đọc nghĩ đến cảnh ngộ cô đơn và thân phận đau khổ của người phụ nữ dưới chế độ phong kiến gia trưởng. Bao nhiêu tủi hờn dồn nén, chất chứa trong lòng mà họ không biết chia sẻ cùng ai.
Người con gái xa nhà nhớ mẹ, nhớ quê... và xót xa, day dứt vì chẳng thể trọn đạo làm con là đỡ đần cha già mẹ yếu lúc ốm đau, cơ nhỡ. Bên cạnh đó có cả nỗi nhớ về một thời con gái đã qua cùng nỗi ngậm ngùi thân gái dặm trường, phải chia tay cha mẹ, anh em, khăn gói theo chồng.
Câu hát thứ ba thể hiện lòng biết ơn tổ tiên, ông bà của con, cháu. Sự yêu kính và lòng biết ơn được thể hiện bằng nghệ thuật so sánh khá phổ biến trong ca dao, dân ca: Qua đình ngả nón trông đình, Đình bao nhiêu ngói em thương mình bấy nhiêu! Qua cầu ngả nón trông cầu, Cầu bao nliièu nhịp dạ em sầu bấy nhiêu...Những sự vật bình thường, quen thuộc đều có thể gợi thi hứng và trở thành thi liệu cho người sáng tác.
Cái hay trong câu hát này là ở cách diễn tả tình cảm. Động từ ngó lênbộc lộ thái độ trân trọng, tôn kính. Hình ảnh nuộc lạt mái nhàgợi lên mức độ không thể đo đếm cụ thể của lòng biết ơn cùng sự gắn kết bền chặt của tình cảm huyết thống. Bên cạnh đó, nó cònkhẩng định công lao to lớn của tô tiên, ông bà trong việc gây dựng nên gia đình, họ tộc. Cặp quan hệ từ chỉ mức độ tăng tiến (bao nhiêu... bấy nhiêu)nhấn mạnh thêm ý đó.
Câu hát thứ tư có thê là lời của cha mẹ khuyên nhủ các con hoặc là lời của anh em ruột thịt tâm sự với nhau:
Anh em nào phải người xa,
Cùng chung bác mẹ, một nhà cùng thân.
Yêu nhau như thể tay chân,
Anh em hòa thuận, hai thân vui vầy.
Quan hệ anh emkhác hẳn với quan hệ của người xa(người dưng) bởi vì nó có nhiều cái chung, cái cùngrất thiêng liêng: Cùng chung bác mẹ, một nhà cùng thân. Anh em làbát máu sẻ đôi, vui buồn, sướng khố có nhau dưới một mái nhà.
Quan hệ anh em được ví như thể tay chânbiểu hiện sự gắn bó máu thịt, khăng khít không rời.
Câu hát trên là lời khuyên nhủ anh em phải trên thuận dưới hòa, trên kính dưới nhường, phải biết nương tựa, giúp đỡ nhau để cha mẹ vui lòng. Đó cũng là cách báo đền chữ hiếu thiết thực nhất, cụ thể nhất đổì với cha mẹ: Anh em hòa thuận, hai thân vui vầy.
Cả bốn câu hát trên đều sử dụng thể thơ lục bát với âm điệu tâm tình, nhắn nhủ và các hình ảnh so sánh, quen thuộc (tất nhiên mỗi bài có những hình ảnh độc đáo riêng).
Ca dao, dân ca là tiếng hát cất lên từ trái tim chất chứa bao nỗi buồn vui, sướng khổ của con người. Thơ ca dân gian nảy sinh và phát triển là để đáp ứng nhu cầu bộc lộ tình cảm ấy. Do đó, nó sẽ còn sống mãi, ngân vang mãi trong tâm hồn của mỗi chúng ta.
